Με βάση το πρόσφατο βιβλίο της καθηγήτριας στο Harvard Business School Shoshana Zuboff, “The Age of Surveillance Capitalism”, 2019, επανέρχεται το θέμα της παρέμβασης των κολοσσών του διαδικτύου στις κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων.
Εδώ και είκοσι χρόνια οι γίγαντες της ψηφιακής τεχνολογίας GAFAM (Google, Amazon, Facebook, Apple, Microsoft) επεμβαίνουν για να ελέγξουν και να αλλάξουν τις ανθρώπινες συμπεριφορές. Τον Οκτώβριο 2017, είχαμε δημοσιεύσει εμπεριστατωμένα τις σημαντικές προβληματικές που τίθενται:
Tου Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη
- χρησιμότητα της τεχνητής νοημοσύνης,
- ρύθμιση των κολοσσών GAFAM σε σχέση με τα δημόσια αγαθά,
- οι αγορές και πως επηρεάζουν τις δημοκρατικές ελευθερίες και
- πως οι αλγόριθμοι σχετίζονται με την ανθρώπινη βούληση και αξιοπρέπεια (βλ. Ζοπουνίδης, από τη Δημοκρατία στην Αλγοριθμοκρατία, Ναυτεμπορική, 23/10/2017).
Νέα οικονομία και ατομικές ανάγκες
Η Zuboff κατάλαβε γρήγορα ότι οι νέες τεχνολογίες θα καταλάβουν τις κοινωνίες μας και πως η πληροφορική θα τροποποιήσει σε βάθος τον κόσμο της εργασίας. Η επέκταση του διαδικτύου και η γενίκευση των προσωπικών υπολογιστών θα επέτρεπε τη θεμελίωση της νέας οικονομίας, ικανής να αντιμετωπίσει τις καθημερινές ατομικές ανάγκες και να ενισχύσει τη δύναμη των καταναλωτών.
Αυτή η ιδέα ενισχύεται και από τον D. Rousseau όπου στο άρθρο του (Renover la Democratie, Sciences Humaines, no 24 Μαΐου – Ιουνίου 2019, σελ. 8-11), αναφέρει ότι ο πολίτης είναι απών από τις σύγχρονες πολιτικές φόρμες και ότι ο νέος οικονομικός καπιταλισμός δεν έχει ανάγκη από τον πολίτη, αλλά από υπαλλήλους- καταναλωτές,
Επιπλέον, ο αγγλοσαξονικός τύπος ( Wall Street Journal, The Nation, Guardian of the New York Review of Books), οι γνωστοί συγγραφείς Naomi Klein και J. Turow θεώρησαν το βιβλίο αυτό ως σημαντικό δοκίμιο.
Ο καπιταλισμός της επίβλεψης τα επόμενα χρόνια, χωρίς τη συγκατάθεση μας, με τη βοήθεια των GAFAM, θα εισέλθει στα σπίτια μας όπως, το μπουκάλι της ευφυούς βότκας και το ορθικό θερμόμετρο.
Πληροφορική και μάνατζμεντ
Το 1998, η συγγραφέας δημοσιεύει επίσης μια μεγάλη μελέτη για την επίδραση των υπολογιστών στο μάνατζμεντ των επιχειρήσεων. “ Ένα οι υπολογιστές επιτρέπουν τον αυτοματισμό και την ελάφρυνση των γραφειοκρατικών εργασιών, μειώνοντας σημαντικά τα κόστη, δημιουργούν επίσης, ποσότητα νέων πληροφοριών, αναπτύσσοντας νέα επίπεδα εκμάθησης και γνώσης για τους υπαλλήλους ( υπάλληλοι της γνώσης).
Αυτή η νέα κυκλοφορία της πληροφορίας θέτει σε νέες βάσεις το κλασικό μάνατζμεντ. Τα κατώτερα στελέχη “αρπάζουν” την ευκαιρία της νέας γνώσης, εκφράζονται και παίρνουν πρωτοβουλίες.
Ένα νέο είδος “ενημερωμένης οργάνωσης” αναδύεται, λιγότερο ιεραρχικό, πιο ευέλικτο, κινητοποιώντας τους νέους υπαλλήλους της γνώσης (“απελευθερωμένη επιχείρηση”). Άλλα αυτός ο εκδημοκρατισμός προκαλεί εντάσεις εξουσίας σε στρατηγικά θέματα όπως: ποιος ξέρεις; Ποιος αποφασίζει και σε τι;
Η συγγραφέας τονίζει ότι πολλές διευθύνσεις αντιστέκονται σε αυτές τις νέες ροές πληροφόρησης και προσπαθούν να συγκεντρώσουν την πληροφόρηση για να ελέγξουν ακόμη περισσότερο τους υπαλλήλους. Δημιουργείται ένα νέο μάνατζμεντ γενικευμένης επίβλεψης μέσα στις επιχειρήσεις.
Εργαλειοποίηση και συμπεριφορές
Ο νέος αυτός όρος κατά τη συγγραφέα, σημαίνει την ικανότητα μοντελοποίησης των συμπεριφορών με στόχο να δημιουργηθούν “αποδοτικά αποτελέσματα”, δηλαδή αυτοματοποίηση των προσανατολισμών των ατόμων.
Για παράδειγμα, αναφέρει το “Data drives all we do”, δηλαδή τα δεδομένα προσδιορίζουν όλα αυτά που κάνουμε, “δεν έχουμε ανάγκη μια νέα ανησυχητική πολιτική θεωρία για να καταλάβουμε τι συμβαίνει” (Κ. Fitzpatrick).
Ο ειδικός στη ψηφιακή τεχνολογία E. Morozov, αναλύοντας το βιβλίο της, αναφέρει ότι η συγγραφέας επιμένει πολύ πάνω στην έννοια της επίβλεψης και λιγότερο πάνω σε αυτήν του καπιταλισμού. Θεωρώντας τον καπιταλισμό της επίβλεψης όπως τον νέο “Invisible Leviathan”, χάνει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η εξουσία εδώ και πολλούς αιώνες.
Η συγγραφέας απαντά στις κριτικές ότι αυτές δεν λαμβάνουν υπόψη τους ότι η σημερινή κατάσταση είναι “χωρίς προηγούμενο” στη μακροχρόνια ιστορία του καπιταλισμού. Εξάλλου ήταν αναπόφευκτο, να περάσουμε από τις άπειρες προσφερόμενες δυνατότητες του World Wide Wed και τις νέες τεχνολογίες στον καπιταλισμό της επίβλεψης. “Αυτός ο καπιταλισμός πάει αντίθετα του πρωτόγονου ψηφιακού ονείρου, Καταργεί το ηθικό περιεχόμενο που έχει το διαδίκτυο από μόνο του.
Ακυρώνει το γεγονός ότι το να είσαι συνδεδεμένος με ένα τρόπο ή με κάποιο άλλο, τείνεις όλως φυσικά στον εκδημοκρατισμό της γνώσης”. Πρόσφατα σε ένα ενδιαφέρον βιβλίο των Ch. Chavagneux και M. Louis (2018), “Le Pouvoir des Multintionales”, οι συγγραφείς γράφουν “Οι GAFAM μας επιβλέπουν. Ήρθε η ώρα να τους επιβλέψουμε και εμείς”.
*Καθηγητής στο Πολυτεχνείο Κρήτης
Επίτιμος Διδάκτορας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών της Ισπανίας
Distinguished Research Professor , Audencia Business School, France