Βασική παράμετρος για την δημοκρατική λειτουργία και την βιώσιμη πορεία των σύγχρονων κοινωνιών είναι η ποιότητα της ενημέρωσης των πολιτών, διότι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την διαμόρφωση κοινωνικών στάσεων και πολιτικών επιλογών, οι οποίες οριοθετούν σε μεγάλο βαθμό το μέλλον.
Οι συνθήκες βίωσης της πραγματικότητας είναι δύσκολα διαχειρίσιμες λόγω του υψηλού βαθμού πολυπλοκότητας, που τις διακρίνει, με αποτέλεσμα η ενημερωτική λειτουργία να μετατρέπεται σε βασική προϋπόθεση για την συνειδητοποίηση των επιπτώσεων των επιλογών, οι οποίες οδηγούν στο μέλλον.
Tου Χρίστου Αλεξόπουλου*
Πληρούνται όμως οι προϋποθέσεις για την αναγκαία λειτουργική ενημέρωση των πολιτών; Και ποιες είναι οι διαστάσεις, που πρέπει να έχει, ώστε να είναι αποτελεσματική σε σχέση με τις απαιτήσεις της σύγχρονης πραγματικότητας και την βιωσιμότητα της ανθρώπινης οντότητας;
Κατ’ αρχήν η σύγχρονη ενημερωτική λειτουργία κινείται σε πολύ δύσκολες συνθήκες, διότι η παγκοσμιοποίηση από το ένα μέρος και η ταχύτατη ροή του χρόνου από το άλλο διαμορφώνουν ένα πολύπλοκο πεδίο, το οποίο προϋποθέτει ποιοτικά χαρακτηριστικά στη σκέψη των πολιτών, που στις περισσότερες περιπτώσεις δεν είναι διαθέσιμα (διαφορετικά μεθοδολογικά εργαλεία για την ανάλυση των διαφόρων τομέων δραστηριοποίησης του ανθρώπου, όπως είναι η οικονομία, η υγεία και άλλοι, επίσης επαρκή χρόνο για αναλυτική ενημέρωση κ.λ.π.).
Παρά ταύτα όμως οι πολίτες καλούνται να ανταποκριθούν στις σύνθετες ανάγκες της πραγματικότητας, που βιώνουν και να ανοίξουν δρόμους για το μέλλον με τις επιλογές τους. Γι’ αυτό η ενημέρωση οφείλει να επιτελέσει ένα ζωτικής σημασίας έργο για την ανθρώπινη προοπτική και την ποιότητα της ζωής των πολιτών σε βάθος χρόνου.
Ως πληροφοριακό σύστημα η ενημερωτική λειτουργία είναι ένα σύνολο διαδικασιών με την συμμετοχή ανθρώπινου δυναμικού και την αξιοποίηση αυτοματοποιημένων ηλεκτρονικών συστημάτων, που ενεργοποιούνται για την συλλογή, εγγραφή, επεξεργασία, αποθήκευση και ανάλυση πληροφοριών, οι οποίες παράγονται στο πλαίσιο της δυναμικής της εξέλιξης, με στόχο την παροχή της «πρώτης ύλης» για την διαμόρφωση γνώμης και πολιτικής στάσης από τους πολίτες.
Σε αυτό το πλαίσιο τόσο η κοινωνία ως συλλογικό υποκείμενο όσο και ο πολίτης ως ατομικό θα μπορούν να αναλαμβάνουν τις ευθύνες τους σε σχέση με την γενικότερη πορεία όχι μόνο σε εθνικό αλλά και σε ευρωπαϊκό και πλανητικό επίπεδο.
Ειδάλλως οι κοινωνίες θα συνεχίσουν να λειτουργούν με την λογική του μαζοποιημένου μορφώματος (κύριο χαρακτηριστικό είναι η στέρηση του δικαιώματος της ελεύθερης βούλησης από τον πολίτη με την μετατροπή του σε «ενεργούμενο» της γενικευμένης καταναλωτικής λογικής, ακόμη και σε επίπεδο κοινωνικών αξιών, οι οποίες δεν προκύπτουν από κοινωνικές διεργασίες, αλλά διοχετεύονται στο πλαίσιο καταναλωτικών προτύπων της κοινωνίας του θεάματος) και θα αντιλαμβάνονται την ενημέρωση ως καταναλωτικό προϊόν, το οποίο τους απαλλάσει από την ευθύνη κριτικής προσέγγισης και ανάλυσης της πραγματικότητας, ώστε να ενεργοποιούνται πολιτικά με πλήρη συνείδηση των επιπτώσεων των επιλογών τους.
Για να παίζει όμως η ενημέρωση τον υπερβατικό ρόλο σε σχέση με το φαινόμενο της μαζοποίησης των σύγχρονων καταναλωτικών κοινωνιών, πρέπει να πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις.
Κατ’ αρχήν δεν βοηθά καθόλου η αποσπασματική και μονοδιάστατη παρουσίαση της πραγματικότητας. Η ενημέρωση πρέπει να προσεγγίζει την δυναμική της εξέλιξης σε όλες της τις διαστάσεις, οι οποίες επιδρούν στην διαμόρφωση του περιεχομένου της, διότι ο βαθμός της μεταξύ τους αλληλεπίδρασης είναι πολύ υψηλός.
Για παράδειγμα ο τομέας της υγείας δεν έχει μόνο ιατρική διάσταση, αλλά επηρεάζεται επίσης από τις περιβαλλοντικές και οικονομικές συνθήκες, ενώ σημαντικό ρόλο παίζει και το σύστημα κοινωνικών αξιών και οι πολιτικές προτεραιότητες σε σχέση με την οριοθέτηση της πραγματικότητας. Αλλιώς λειτουργεί και αποφασίζει μια κυβέρνηση, που βασική της αρχή είναι ο συστημικός πραγματισμός (λειτουργικότητα και οικονομική απόδοση του συστήματος είναι τα κυρίαρχα κριτήρια για την λήψη αποφάσεων) και αλλιώς, όταν οι πολιτικές επιλογές υπηρετούν την ανθρώπινη οντότητα και τις βασικές της ανάγκες στο πλαίσιο του ανθρωπισμού (π.χ. εργασία, υγεία, εκπαίδευση κ.λ.π.).
Πολύ σημαντική προϋπόθεση επίσης είναι να γίνεται αντικειμενική αποτύπωση της πραγματικότητας στο πλαίσιο της ενημέρωσης και να μην «δεσπόζει» η λογική της ενεργοποίησης του συναισθήματος και του θυμικού με στόχο την διαμόρφωση κλίματος, το οποίο υπηρετεί πολιτικές σκοπιμότητες ή άλλες επιδιώξεις, που έχουν σχέση με το μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης (οικονομικά συμφέροντα).
Η χρησιμοποίηση του συναισθήματος ουσιαστικά αποδυναμώνει την δημοκρατική λειτουργία, διότι οι πολίτες απομακρύνονται νοητικά από την πραγματικότητα και δεν μπορούν να την κατανοήσουν και να την αναλύσουν με εργαλείο τον ορθολογισμό, ώστε να έχουν συνείδηση της ευθύνης τους και των επιπτώσεων των επιλογών τους.
Εξάλλου η σύγχρονη δυναμική της εξέλιξης βασίζεται στη γνώση και είναι τόσο σύνθετη, που προϋποθέτει την αξιοποίηση της λογικής σκέψης για να είναι διαχειρίσιμη. Μπορεί το συναίσθημα να προσφέρεται για τον επηρεασμό των κοινωνικών μαζών με την καλλιέργεια αυταπατών σε σχέση με το μέλλον ή την απόκρυψη των γενεσιουργών αιτίων των διαφόρων κοινωνικών προβλημάτων με στόχο την αποκόμιση πολιτικού (εκλογικού) οφέλους, όμως υποσκάπτεται η προοπτική της κοινωνίας, η οποία βασίζεται στην πολυδιάστατη αξιοποίηση της νοητικής λειτουργίας.
Γι’ αυτό και στο πλαίσιο της ενημέρωσης θα πρέπει ο αναπτυσσόμενος διάλογος να διευκολύνει τους πολίτες στην εξαγωγή συμπερασμάτων σε σχέση με την λογική συνέπεια ή μη των επιχειρημάτων του εκφερόμενου πολιτικού ή γενικότερα δημόσιου λόγου.
Τέλος πολύ σημαντική παράμετρος της ενημερωτικής λειτουργίας είναι η αποτύπωση της πραγματικότητας όχι μόνο στις εθνικές της διαστάσεις αλλά και στις ευρωπαϊκές και πλανητικές, αφού βεβαίως έχει προηγηθεί η σε βάθος προσέγγιση και ανάλυση τους, ώστε ο ενημερωτικός λόγος να μπορεί να την παρουσιάσει σε απλουστευμένη και κατανοητή για τον απλό πολίτη μορφή.
Πληρούνται τελικά αυτές οι προϋποθέσεις από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης;
Στην Ελλάδα οι δυνατότητες του μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης γενικότερα δεν ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις ενός συστήματος ενημέρωσης, το οποίο υπερβαίνει τα όρια της καταναλωτικής λογικής μιας μαζοποιημένης κοινωνίας, που βιώνει μια πολυδιάστατη κρίση και στασιμότητα σε όλα τα επίπεδα, από το οικονομικό και το πολιτικό μέχρι το πολιτισμικό.
Μια εμπειρική προσέγγιση του τομέα της ενημέρωσης είναι αποκαλυπτική της ποιότητας αυτής της πολύ σημαντικής λειτουργίας για την δημοκρατία και την πλήρωση των προϋποθέσεων για την πραγμάτωση της ελεύθερης βούλησης των πολιτών.
Η πλειοψηφία, αν όχι το σύνολο, των δελτίων ειδήσεων του τηλεοπτικού φάσματος, για παράδειγμα, στοχεύει στον εντυπωσιασμό και στην δημιουργία πολιτικού κλίματος, ανάλογα με την πολιτική ταυτοποίηση του Μέσου Μαζικής Ενημέρωσης.
Πολύτιμο εργαλείο για την επίτευξη αυτών των στόχων είναι η ενεργοποίηση του συναισθήματος του πολίτη καταναλωτή μηνυμάτων στο πλαίσιο της κοινωνίας του θεάματος. Ακόμη και μουσική υπόκρουση «στρατολογείται» για την μεγιστοποίηση της αποτελεσματικότητας του τηλεοπτικού λόγου. Σε συνδυασμό δε με την στοχευμένη αποσπασματική αποτύπωση της πραγματικότητας ολοκληρώνεται η ενημερωτική, υποτίθεται, λειτουργία.
Με αυτό τον τρόπο όμως τίθενται τα θεμέλια για μια κοινωνική πορεία, που οδηγεί σε αδιέξοδο. Η ενημερωτική ασφυξία ανοίγει τον δρόμο στην κοινωνία για την αυτοαναίρεση της ως συλλογικού υποκειμένου. Εκτός και αν τα «ανθρωπάκια» του Γαϊτη αποτελούν την προβολή της ανθρώπινης παρουσίας σε βάθος χρόνου.
*Ερευνητής-κοινωνιολόγος