Η μαζική αξιοποίηση της τεχνολογίας στην καθημερινότητα των κοινωνιών και η ψηφιακή διαχείριση της πραγματικότητας, ιδιαιτέρως στον επικοινωνιακό τομέα, οδηγούν στην ευδοκίμηση της απλουστευτικής σκέψης (μονοδιάστατη, μονόπλευρη προσέγγιση της αναπτυσσόμενης δυναμικής τόσο σε εθνικό όσο και σε πλανητικό επίπεδο) και στην αναγωγή της πολιτικής λειτουργίας των πολιτών σε διαδικτυακό προϊόν.
Το τελευταίο συμβαίνει κυρίως, όταν η άμεσα βιωνόμενη πραγματικότητα δεν δημιουργεί προβλήματα στην προσωπική ζωή και ευημερία των πολιτών ή εκφράζεται η ατομική πολιτική στάση σε σχέση με τις συνθήκες, που κυριαρχούν σε υπερεθνικό επίπεδο, ενώ δεν γίνεται αντιληπτή η αλληλεπίδραση μεταξύ των τοπικών κοινωνιών ανεξάρτητα από την απόσταση, που τις χωρίζει (π.χ. ευρωπαϊκή χώρα και χώρα της Νότιας Αμερικής).
Του Χρίστου Αλεξόπουλου*
Σε αυτή την περίπτωση πρέπει να συνυπολογισθεί και η δυσκολία κατανόησης της πολύπλοκης παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητας από τα μεμονωμένα άτομα, τα οποία ούτε το μεθοδολογικό εργαλείο διαθέτουν για την ανάλυση και επεξεργασία των πληροφοριών, που παράγονται σε πλανητικό επίπεδο, ούτε έχουν επαρκή χρόνο.
Παράλληλα η αξιοποίηση της ψηφιακής τεχνολογίας σε αυτές τις συνθήκες έχει ως επακόλουθο, η πολιτική λειτουργία των πολιτών να κινείται με γενικευτική λογική και να διαχειρίζεται σε διαδικτυακό επίπεδο μια υπεραπλουστευμένη, κατασκευασμένη σε μεγάλο βαθμό, πραγματικότητα.
Το αποτέλεσμα είναι η διαμόρφωση μιας «επιφανειακής» πολιτικής στάσης σε σχέση με την πορεία προς το μέλλον, η οποία εξαντλείται στο διαδίκτυο (μέσα κοινωνικής δικτύωσης), όπου η πραγματικότητα μετατρέπεται σε μια εικονική εκδοχή της.
Δεν είναι λίγα τα παραδείγματα για αυτό το φαινόμενο. Συνεχώς καλούνται οι χρήστες του διαδικτύου να υποστηρίζουν κινήματα διαμαρτυρίας για διάφορα θέματα υπογράφοντας τις αντίστοιχες ανακοινώσεις, ώστε να ασκηθεί πίεση και να μην πραγματοποιηθούν αρνητικές πολιτικές αποφάσεις ή σχεδιασμοί μεγάλων υπερεθνικής εμβέκειας επιχειρήσεων (Monsanto κ.λ.π.).
Η δραστηριοποίηση αυτής της μορφής ικανοποιεί τον απλό πολίτη, διότι θεωρεί, ότι εξέφρασε την γνώμη του δημοσίως και με αυτό τον τρόπο ασκεί επιρροή στην λήψη αποφάσεων, ενώ ταυτοχρόνως πραγματώνεται η δημοκρατική λειτουργία.
Έτσι όμως αποκτά εύκολα γενικευμένη ισχύ η εντύπωση, ότι η δημοκρατία είναι μια μορφή γραφειοκρατικής διαδικασίας, της οποίας τα όρια εξαντλούνται ανάλογα με τις δυνατότητες του κοινωνικού συστήματος να ισορροπεί εσωτερικά.
Γι’ αυτό και η κοινά αποδεκτή αλήθεια στο πλαίσιο του δημόσιου διάλογου κινείται στα όρια του συστημικού πραγματισμού, δηλαδή βασικός στόχος είναι η διατήρηση και επέκταση της λειτουργικότητας των κοινωνικών συστημάτων.
Το αποτέλεσμα είναι, ότι η «χρυσή τομή» στον πολιτικό διάλογο μετακινείται όλο και πιο πολύ προς την συντηρητική πολιτική οπτική. Παρά την παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα ο εθνικισμός των ισχυρών κυριαρχεί στο διεθνές επίπεδο, ενώ η πολιτική στάση των πολιτών δεν διέπεται από λογική χειραφέτησης και κοινωνική δικαιοσύνη σε μια περίοδο έντονων κοινωνικών ανισοτήτων.
Η «δημοκρατική συμμετοχή» στο πλαίσιο της εικονικής εκδοχής της πραγματικότητας στο διαδίκτυο περισσότερο λειτουργεί ως «μοχλός αποσυμπίεσης» των διαφόρων κοινωνικών εντάσεων και όχι ως μέσο για την έκφραση της κοινωνικής πλειοψηφίας στο επίπεδο λήψης αποφάσεων και της πραγμάτωσης του κοινωνικού συμφέροντος.
Η εντύπωση, ως μέσο προσέγγισης της πραγματικότητας, καλλιεργείται συστηματικά στους πολίτες μέσω της εικονικής αποτύπωσης της. Σε αυτό το πλαίσιο η ισχυρή παρουσία της απλουστευτικής σκέψης είναι φυσικό επακόλουθο, ιδιαιτέρως όταν τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά των σύγχρονων κοινωνιών παραπέμπουν στη μαζοποίηση τους και στην χρησιμοποίηση τους για την λειτουργικότητα των κοινωνικών συστημάτων (οικονομικό, εργασίας κ.λ.π.) και την ευημερία ολιγομελών ελίτ (οικονομικών, πολιτικών).
Μόνο που αυτή η πρακτική αναπαράγει και χειροτερεύει τις αντιφάσεις του ισχύοντος μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης σε παγκόσμιο επίπεδο, με αποτέλεσμα να απειλείται η βιωσιμότητα του πλανήτη. Για παράδειγμα η μαζική παραγωγή και οι εξαγωγές στον πρωτογενή τομέα από τις ανεπτυγμένες χώρες του Βορρά έχουν οδυνηρές επιπτώσεις στον φτωχό Νότο, ο οποίος λειτουργεί ως προμηθευτής πρώτων υλών για την παραγωγή στον πρωτογενή τομέα των ανεπτυγμένων χωρών. Οι συνέπειες όμως είναι καταστροφικές πολύ γενικότερα.
Συγκεκριμένα σε χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά εισάγονται μεγάλες ποσότητες σόγιας για την κάλυψη των αναγκών της κτηνοτροφικής δραστηριότητας (παραγωγή χοιρινού κρέατος).
Αυτό όμως έχει ως αποτέλεσμα την σταδιακή εξαφάνιση του τροπικού δάσους στον Αμαζόνιο, διότι καταστρέφεται για να εξοικονομηθούν καλλιεργήσιμες επιφάνειες για την παραγωγή της σόγιας. Οι συνέπειες βέβαια σε σχέση με την κλιματική αλλαγή έχουν εύρος πλανητικών διαστάσεων.
Η υπογραφή διαμαρτυριών από τους πολίτες στις χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά στο πλαίσιο του διαδικτύου δεν συμβάλλει στην επίλυση του προβλήματος, που δημιουργείται. Χρειάζεται ριζική αναθεώρηση το μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης συνολικά σε πλανητικό επίπεδο.
Η απλουστευτική προσέγγιση της πραγματικότητας στο πλαίσιο του διαδικτύου και η έκφραση διαμαρτυρίας για την κατάσταση στον Αμαζόνιο θα πρέπει να συνοδεύεται και με κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές καθώς και διαφορετική πολιτική στις χώρες προέλευσης των διαμαρτυρομένων πολιτών. Και αυτό δεν γίνεται.
Εξάλλου οι οπτικές προσέγγισης της πραγματικότητας είναι πολύ περισσότερες από αυτές, που επιτρέπει να αποτυπωθούν το ψηφιακό μέσο, όταν χρησιμοποιείται στις μαζοποιημένες κοινωνίες για την έκφραση πολιτικών στάσεων των πολιτών.
Γι’ αυτό και η παρουσίαση της είναι ανεπαρκής, με αποτέλεσμα να μην γίνεται ολοκληρωμένη προσέγγιση της δράσης, που καταγράφεται σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο, τα οποία βρίσκονται σε στενή αλληλεξάρτηση.
Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το φαινόμενο της μαζικής μετακίνησης πληθυσμών. Από το ένα μέρος ο ανεπτυγμένος Βορράς εκμεταλλεύθηκε τους φυσικούς πόρους του φτωχού Νότου, ενώ ταυτοχρόνως έπαιξε τον κύριο ρόλο στην ρύπανση του περιβάλλοντος και στην δρομολόγηση της κλιματικής αλλαγής.
Έτσι διαμορφώθηκαν οι προϋποθέσεις για την αδυναμία των κοινωνιών του Νότου να επιβιώσουν και να πορευθούν σε συνθήκες ευημερίας (μη ανεπτυγμένες οικονομίες, ακραία καιρικά φαινόμενα με αρνητικές επιπτώσεις στις καλλιεργήσιμες επιφάνειες, διεφθαρμένες πολιτικές ηγεσίες κ.λ.π.).
Από το άλλο μέρος όταν έγιναν εμφανείς οι αρνητικές παρενέργειες της πολιτικής, που είχε ακολουθήσει ο ανεπτυγμένος Βορράς και ενεργοποιήθηκε το φυσικό επακόλουθο της, δηλαδή η έκρηξη των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών προς τις ανεπτυγμένες χώρες, η αντιμετώπιση του προβλήματος αποδεικνύεται ανεπαρκής και αποτυπώνει την έλλειψη δημοκρατικού πνεύματος και ανθρωπιστικών αξιών, ενώ γίνεται ορατή η απλουστευτική σκέψη, που χαρακτηρίζει τόσο το πολιτικό σύστημα όσο και τους πολίτες.
Οι κυβερνήσεις επεξεργάζονται σχέδια για τον τερματισμό των προσφυγικών ροών, χωρίς να αντιμετωπίζουν τα γενεσιουργά αίτια αυτού του φαινομένου.
Αναρωτιέται ακόμη και ο πιο αδαής παρατηρητής αυτών των διεργασιών, εάν συνειδητοποιείται είτε από το πολιτικό σύστημα είτε από τους πολίτες και ιδιαιτέρως από τις δομές της κοινωνίας πολιτών το εύρος των αδιεξόδων, που συσσωρεύονται από αυτή την απλουστευτική λογική του πολιτικού σχεδιασμού και της στάσης των πολιτών (θετική ή αρνητική απέναντι στους πρόσφυγες), όπως αποτυπώνεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Είναι εύκολο να υπεραπλουστεύει κάποιος την πραγματικότητα (με την αξιοποίηση ακόμη και της ψηφιακής τεχνολογίας) και να παίρνει θέση ή αποφάσεις για την πορεία της στο μέλλον. Το θέμα είναι, αν η εικονική διαχείριση της διασφαλίζει την επίλυση ή αντιμετώπιση των προβλημάτων, που παρουσιάζονται στην κίνηση προς το μέλλον ή τροφοδοτεί την κυριαρχία των ψευδαισθήσεων τόσο σε πολιτικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.
Η απάντηση σε αυτό τον προβληματισμό πρέπει να δοθεί άμεσα από τις κοινωνίες και τις πολιτικές τους ηγεσίες, διότι τα προβλήματα συσσωρεύονται επικίνδυνα.
*Ερευνητής, Κοινωνιολόγος