Johan Norberg: Γιατί ο κόσμος μας είναι καλύτερος απ’ ότι ήταν
Ένας πρώην αναρχικός Σουηδός, στο βιβλίο του «Πρόοδος, δέκα λόγοι να ανυπομονούμε για το μέλλον» (εκδόσεις Παπαδόπουλου), καταθέτει συγκλονιστικά και αποστομωτικά στοιχεία που διαψεύδουν τους καιροσκόπους της καταστροφολογίας.
Του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου
Ενώ πριν 17 χρόνια το κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης εμαίνετο, ένας Σουηδός –αριστερο-αναρχικός, κατά δήλωσή του– έγραφε ένα βιβλίο υπέρ της παγκοσμιοποίησης στο οποίο εξηγούσε πώς η τελευταία συνιστούσε ένα τεράστιο βήμα προόδου, το οποίο όμως κλόνιζε συνήθειες, παραδόσεις, κατεστημένα συμφέροντα και πολιτικές επιδιώξεις.
«Το ψέμμα και η καταστροφολογία που διαδίδουν οι εχθροί της παγκοσμιοποίησης είναι τα κύρια εργαλεία για την διάδοση του φόβου, τον οποίο κάποιοι αυτόκλητοι “σωτήρες” θα ξορκίζουν και θα πολεμούν».
Αυτά μάς έλεγε τότε ο 26χρονος Γιόχαν Νόρμπεργκ, που είχε επίσης προσχωρήσει στο σουηδικό think-tank Timbro το οποίο ασχολείται με την προώθηση της επιχειρηματικότητας και της ελευθερίας της σκέψης.
Λίγα χρόνια αργότερα, ο 45χρονος σήμερα ιστορικός της οικονομίας, συγγραφέας και συνεργάτης του Ινστιτούτου Cato στις ΗΠΑ, είναι πολύ ενοχλημένος από την αντιμεταναστευτική ρητορεία και την άνοδο του λαϊκισμού, φαινόμενα που επίσης καλλιεργούν τον φόβο και ενισχύουν κατεστημένα συμφέροντα και ξεπερασμένες πολιτικές εξουσίες.
Στο πλαίσιο αυτό, το νέο βιβλίο του με τίτλο Πρόοδος, Δέκα Λόγοι να Ανυπομονούμε για το Μέλλον (εκδόσεις Omniworld, για την Ελλάδα εκδόσεις Παπαδόπουλου) είναι μία εξαιρετική συνηγορία κατά της απαισιοδοξίας που κάποιες πολιτικές δυνάμεις έχουν κάνει σημαία τους.
«Η αγορά της καταστροφολογίας», μάς είπε ο Γιόχαν Νόρμπεργκ σε διαδικτυακή επαφή που είχαμε μαζί του, «είναι από πολλές πλευρές εξαιρετικά αποδοτική. Παρακμή της Δύσης, οικολογική καταστροφή, πυρηνικός όλεθρος, τεχνολογική δικτατορία και, βεβαίως, ο νεοφιλελευθερισμός, είναι μερικά από τα κλισέ της εποχής μας. Όμως, σε μακροπρόθεσμη βάση, όλοι αυτοί οι προφήτες της καταστροφής θα γελοιοποιηθούν. Η Ιστορία είναι εδώ και στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αποστομωτική.
»Θυμάστε την περίφημη Λέσχη της Ρώμης που το 1974 μάς έλεγε ότι το 2008 η ανθρωπότητα δεν θα έχει τρόφιμα και κάποιες πρώτες ύλες; Ο ιδρυτής της προέβλεπε επίσης ότι το 2004 το βαρέλι το πετρέλαιο θα κόστιζε περί τα 500 δολλάρια και ως εκ τούτου βιομηχανίες θα κατέρρεαν.
Τίποτε από αυτά δεν συνέβη και σήμερα, συγκριτικά, η τιμή του πετρελαίου είναι χαμηλότερη από την αντίστοιχη του 1974. Όσο για τα τρόφιμα, η παραγωγή τους πενταπλασιάστηκε και έτσι μπορούν και τρέφονται 2 δισεκατομμύρια ψυχές που μέσα σε σαράντα χρόνια ήλθαν να προστεθούν στον πληθυσμό του πλανήτη μας.
Υπενθυμίζω ότι, όταν ο πληθυσμός της γης ήταν περί τα 4 δισεκατομμύρια, η πείνα θέριζε και κάπου 500 εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν από αυτήν. Ο αριθμός αυτός σήμερα είναι ζήτημα αν αντιπροσώπευε 5-6 εκατομμύρια, κατά κύριο λόγο στην Αφρική. Υπάρχει βέβαια το πρόβλημα του υποσιτισμού, όμως και αυτό έχει μειωθεί θεαματικά τα τριάντα τελευταία χρόνια.
»Την ίδια περίοδο, όπως δείχνουν τα στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας, οι κατά κεφαλήν εθνικές δαπάνες έφθασαν, από τα 226 δολλάρια τον χρόνο, στα 1.100 δολλάρια το 2015. Το δε προσδόκιμο ζωής, από το 1960 που ήταν 54,4 έτη για τις γυναίκες και 50,6 για τους άνδρες, σήμερα οδεύει προς τα 75 και 71 χρόνια αντιστοίχως. Η εξέλιξη αυτή έχει τεράστιο οικονομικό και κοινωνικό ρόλο, αλλά κανείς δεν ασχολείται σοβαρά μαζί της.
Όμως, σε μία Ευρώπη που παρουσιάζει δημογραφική στασιμότητα, το θέμα θα έπρεπε να είναι στις πρώτες προτεραιότητες αυτών που λαμβάνουν αποφάσεις».
Στο ερώτημά μας ποιον ρόλο παίζουν ωστόσο οι κατά τον Γάλλο καθηγητή Τομά Πικεττύ αυξανόμενες ανισότητες, ιδιαίτερα στον δυτικό κόσμο, και πού μπορεί να οδηγήσει η κατάσταση αυτή, ο Γιόχαν Νόρμπεργκ απαντά με ένα πλατύ χαμόγελο:
«Διάβασα ολόκληρο το βιβλίο του, μέχρι την τελευταία αράδα. Σε αντίθεση με άλλους, που το εγκωμίασαν χωρίς να το έχουν ανοίξει, ο Πικεττύ παραθέτει πολλά στοιχεία αλλά έχει και πολλές παραλείψεις. Η άνοδος των ανισοτήτων είναι ένα περίεργο φαινόμενο, που έχει να κάνει με τον τρόπο που αναπτύχθηκε η μεταπολεμική Ευρώπη. Στα αρχικά στάδια, η ανάπτυξή της υπήρξε εύκολη, γιατί είχε στην διάθεσή της όλη την τεχνολογία.
Την δεκαετία του 1970 όμως η μεγέθυνση που είχε προκύψει λαχάνιασε και τότε έπρεπε να βρεθούν νέοι τεχνολογικοί πόροι, που θα ανέβαζαν σε άλλα επίπεδα την παραγωγικότητα. Η Ευρώπη, και ιδιαίτερα ορισμένες χώρες της, δεν μπορούσαν να αναπτύσσονται βάζοντας τούβλα το ένα πάνω στο άλλο.
Ήταν ανάγκη να αναπτυχθούν τεχνολογίες της πληροφόρησης και να αξιοποιηθεί διαφορετικά το ανθρώπινο κεφάλαιο. Αυτό δεν συνέβη. Έτσι, αυτοί που ήσαν καλοί στους τεχνολογικούς κλάδους σε σχέση με τους χειρώνακτες εργαζόμενους άρχισαν να κερδίζουν όλο και περισσότερα χρήματα και πιο γρήγορα απ’ ό,τι στο παρελθόν.
»Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί ότι περισσότερο από τον μισθό που έχει κανείς, σημασία δίνεται στο τί μπορεί να αγοράσει. Ακόμα και αν κάποιος δεν αύξησε ουσιαστικά τα εισοδήματά του από το 1980, έχει πρόσβαση σε τεχνολογίες και υπηρεσίες που δεν υπήρχαν στο παρελθόν. Κάποτε, μόνον οι πλούσιοι μπορούσαν να αγοράσουν μία εγκυκλοπαίδεια. Τώρα όλοι έχουμε πρόσβαση σε αυτήν.
Τί αντιπροσωπεύει από χρηματικής πλευράς αυτή η δυνατότητα; Κανείς δεν θέλει να το μελετήσει. Ποιο είναι το “έσοδό” μας από την επιμήκυνση της ζωής μας; Ποιο είναι το όφελος από το γεγονός ότι στην Δύση η εγκληματικότητα έχει πέσει 60%; Ποσοτικοποιείται το γεγονός αυτό;
Ο Μπιλ Γκαίητς σίγουρα ταξιδεύει πολυτελώς και πίνει καλύτερο κρασί από μένα. Όμως, χρησιμοποιεί το ίδιο τηλέφωνο και δεν έχει καλύτερη πρόσβαση στην γνώση. Το δε προσδόκιμο της ζωής του δεν είναι ανώτερο από το δικό μου. Συνεπώς, πόσο αποτιμώνται όλα αυτά;
»Το γεγονός ότι στον τομέα της παροχής υπηρεσιών ο αυτοματισμός έχει μετατρέψει την επιστημονική φαντασία του παρελθόντος σε πραγματικότητα είναι κολοσσιαίας σημασίας, διότι δίνει άλλη υφή στην εργασία.
Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να σκεφτόμαστε πόσο χρήσιμοι είμαστε και πώς μπορούμε να αποφύγουμε την αχρηστία που δημιουργεί η τεχνολογική εξέλιξη. Πρόκειται για τεράστιο θέμα και σίγουρα δεν αντιμετωπίζεται με ξόρκια και υπεραπλουστεύσεις».
Πράγματι, ο Γιόχαν Νόρμπεργκ δεν έχει άδικο. Τα τείχη που κάποιοι θέλουν να υψώσουν στην ζωή και στον κόσμο δεν θα εμποδίσουν ούτε αυτές τις καινοτομίες, ούτε το να έχει κανείς νέες καλές ιδέες. Οι άνθρωποι μπορεί να μην είναι πάντα ορθολογικοί και καλοπροαίρετοι, όμως σε γενικές γραμμές θέλουν να βελτιώνουν την ζωή τους τόσο σε ατομικό όσο και σε οικογενειακό επίπεδο.
Επίσης, όπως εύστοχα επισημαίνει ο συγγραφέας, μεγάλες κατηγορίες ανθρώπων θέλουν να έχουν και έναν ανεκτό βαθμό ελευθερίας και ενίοτε δουλεύουν σκληρά για να το καταφέρουν αυτό.
Βήμα-βήμα, η διαδικασία αυτή συνεισφέρει στο απόθεμα γνώσης και πλούτου της ανθρωπότητας.
Στην εποχή μας, περισσότεροι άνθρωποι έχουν την ευκαιρία να πειραματιστούν με διαφορετικές οπτικές και λύσεις προβλημάτων από πριν.
Συσσωρεύουμε λοιπόν περισσότερες επιστημονικές και άλλες γνώσεις και κάθε άτομο μπορεί να συμβάλει και να πετύχει, πατώντας στους ώμους των εκατοντάδων εκατομμυρίων που προηγήθηκαν, σε έναν ενάρετο κύκλο.
Το μήνυμα του βιβλίου του Γιόχαν Νόρμπεργκ, ωστόσο, δεν είναι η αυταρέσκεια. Είναι γραμμένο εν μέρει ως προειδοποίηση. Θα ήταν ολέθριο σφάλμα να θεωρήσουμε την πρόοδο αυτή δεδομένη. Ζούμε μαζί με αυτά τα προβλήματα στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας μας.
Στον κόσμο μας υπάρχουν δυνάμεις που απεργάζονται την καταστροφή των πυλώνων αυτής της εξέλιξης –των ατομικών ελευθεριών, της ανοιχτής οικονομίας και της τεχνολογικής προόδου. Τρομοκράτες και δικτάτορες κάνουν ό,τι μπορούν για να υπονομεύσουν τις ανοικτές κοινωνίες
Ωστόσο, απειλές υπάρχουν και στο εσωτερικό των κοινωνιών μας. Λαϊκιστές της αριστεράς και της δεξιάς διαδίδουν την δυσφορία απέναντι στην παγκοσμιοποίηση και την σύγχρονη οικονομία.
Βλέπουμε την γνώριμη εχθρότητα προς την κοσμοπολίτικη, αστική και ρευστή κοινωνία, που προερχόταν ανέκαθεν από τους συντηρητικούς, σήμερα να είναι σοβαρό εργαλείο αντίδρασης για τους πάλαι ποτε «ιεροκήρυκες της προόδου».
Παράλληλα, η πρόοδος είναι και ο χειρότερος εχθρός της ισλαμικής κτηνωδίας και της θρησκευτικής τύφλωσης –γεγονός που τροφοδοτεί φαινόμενα ασύμμετρης βίας στις ανοικτές κοινωνίες.
Ευτυχώς, όμως, για τον άνθρωπο και την πορεία του η Ιστορία καθημερινά μάς αποδεικνύει ότι δεν σταματά.