Ουκρανία: Είναι η αναστολή της συμφωνίας για τα σιτηρά η αιτία της παγκόσμιας πείνας;

Τη Δευτέρα, 17 Ιουνίου, ο Ντμίτρι Πεσκόφ, εκπρόσωπος του ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν, ανακοίνωσε ότι «οι συμφωνίες της Μαύρης Θάλασσας δεν ισχύουν πλέον» (φωτογραφία, επάνω, από UNCTAD).

«Φάρος ελπίδας»

Αυτή ήταν μια ωμή δήλωση για την αναστολή της πρωτοβουλίας της Μαύρης Θάλασσας σχετικά με τα σιτηρά, η οποία συμφωνήθηκε μετά από έντονες διαπραγματεύσεις που ακολούθησαν την εισβολή των ρωσικών δυνάμεων στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022.

Η πρωτοβουλία τέθηκε σε ισχύ στις 22 Ιουλίου 2022, αφού την υπέγραψαν ρώσοι και ουκρανοί αξιωματούχοι στην Κωνσταντινούπολη παρουσία του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών Αντόνιο Γκουτέρες και του τούρκου προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν.

Ο Γκουτέρες χαρακτήρισε την πρωτοβουλία «φάρο ελπίδας», για δύο λόγους. Πρώτον, είναι αξιοσημείωτο να υπάρχει συμφωνία αυτού του είδους μεταξύ των εμπολέμων σε μια συνεχιζόμενη σύγκρουση.

Δεύτερον, η Ρωσία και η Ουκρανία είναι κύριοι παραγωγοί σιταριού, κριθαριού, αραβοσίτου, ελαιοκράμβης και κραμβέλαιου, ηλιόσπορων και ηλιέλαιου, καθώς και λιπασμάτων αζώτου, καλίου και φωσφόρου, που αντιπροσωπεύουν το 12% των θερμίδων που εμπορεύονται, γράφει σε ανάλυσή του ο Vijay Prashad.

Στιγμιότυπο από την υπογραφή της συμφωνίας για τα σιτηρά στην Κωνσταντινούπολη (φωτογραφία Khalil Hamra/AP)

Καθώς οι δυτικές κυρώσεις – κυρίως των ΗΠΑ, του Ηνωμένου Βασιλείου και της Ευρώπης – αυξάνονταν κατά της Ρωσίας, η σκοπιμότητα της συμφωνίας άρχισε να μειώνεται.

Ανεστάλη πολλές φορές κατά τη διάρκεια του περασμένου έτους. Τον Μάρτιο, η εκπρόσωπος του ρωσικού υπουργείου Εξωτερικών Μαρία Ζαχάροβα, αντιδρώντας στις κυρώσεις κατά της ρωσικής γεωργίας, είπε ότι οι κύριες παράμετροι που προβλέπονται στη συμφωνία των σιτηρών «δεν λειτουργούν».

Η χρηματιστικοποίηση οδηγεί στην πείνα

Ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Αντονι Μπλίνκεν, δήλωσε ότι η χώρα του λυπάται για τη «συνεχιζόμενη χρήση των τροφίμων ως όπλου» από τη Ρωσία, καθώς αυτό «βλάπτει εκατομμύρια ευάλωτους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο». Πράγματι, ο χρόνος της αναστολής δεν θα μπορούσε να είναι χειρότερος.

Μια έκθεση των Ηνωμένων Εθνών, «Η κατάσταση της επισιτιστικής ασφάλειας και της διατροφής στον κόσμο 2023» (12 Ιουλίου 2023), δείχνει ότι ένας στους 10 με δυσκολία μάχεται ενάντια στην πείνα και 3,1 δισεκατομμύρια άνθρωποι δεν μπορούν ν’ αντέξουν οικονομικά μια υγιεινή διατροφή.

Αλλά η ίδια η έκθεση κάνει μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση: ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει οδηγήσει 23 εκατομμύρια ανθρώπους στην πείνα, αριθμός που ωχριά σε σύγκριση με τους άλλους παράγοντές της – όπως ο αντίκτυπος των εμπορευματοποιημένων αγορών τροφίμων και η πανδημία Covid-19.

Μια έκθεση του 2011 από το Παγκόσμιο Κίνημα Ανάπτυξης με τίτλο «Broken Markets: Πώς η ρύθμιση της χρηματοπιστωτικής αγοράς μπορεί να βοηθήσει στην πρόληψη μιας άλλης παγκόσμιας επισιτιστικής κρίσης» έδειξε ότι «οι χρηματοπιστωτικοί κερδοσκόποι κυριαρχούν τώρα στην αγορά τροφίμων, κατέχοντας πάνω από το 60% ορισμένων από αυτές, σε σύγκριση [με] 12% πριν 15 χρόνια».

«Κρίση τιμών» και όχι «κρίση προσφοράς»

Εκτοτε, η κατάσταση επιδεινώθηκε. Η Δρ Sophie van Huellen, η οποία μελετά τη χρηματοοικονομική κερδοσκοπία στις αγορές τροφίμων, επισήμανε στα τέλη του 2022 ότι ενώ υπάρχουν πράγματι ελλείψεις, «η τρέχουσα επισιτιστική κρίση είναι μια κρίση τιμών και όχι μια κρίση προσφοράς».

Το τέλος της πρωτοβουλίας της Μαύρης Θάλασσας για τα σιτηρά είναι πράγματι λυπηρό, αλλά δεν αποτελεί την κύρια αιτία πείνας στον πλανήτη. Η κύρια αιτία – όπως συμφωνεί ακόμη και η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή – είναι η χρηματοοικονομική κερδοσκοπία στις αγορές τροφίμων.

Γιατί η Ρωσία ανέστειλε την πρωτοβουλία;

Για την παρακολούθηση της πρωτοβουλίας της Μαύρης Θάλασσας για τα σιτηρά, τα Ηνωμένα Εθνη συγκρότησαν ένα Κοινό Κέντρο Συντονισμού (JCC) στην Κωνσταντινούπολη. Στελεχώνεται από εκπροσώπους της Ρωσίας, της Τουρκίας, της Ουκρανίας και του ΟΗΕ.

Σε αρκετές περιπτώσεις, το JCC χρειάστηκε ν’ αντιμετωπίσει τις εντάσεις μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας σχετικά με τις αποστολές, όπως όταν το Κίεβο επιτέθηκε στον ρωσικό στόλο της Μαύρης Θάλασσας – ορισμένα από τα πλοία του οποίου μετέφεραν το σιτάρι – στη Σεβαστούπολη της Κριμαίας, τον Οκτώβριο του 2022.

Αυτή τη φορά δεν είναι σαφές εάν η συμφωνία για τα σιτηρά θα επανέλθει σε ισχύ (εικόνα από το Reuters/Dado Ruvic)

Οι εντάσεις παρέμειναν σχετικά με την πρωτοβουλία καθώς οι δυτικές κυρώσεις έγιναν αυστηρότερες, δυσκολεύοντας τη Ρωσία να εξάγει τα δικά της γεωργικά προϊόντα στην παγκόσμια αγορά.

Η Μόσχα έθεσε στο τραπέζι των Ηνωμένων Εθνών τρεις απαιτήσεις σχετικά με το δικό της γεωργικό σύστημα.

Πρώτον, ζήτησε να επανασυνδεθεί η Ρωσική Αγροτική Τράπεζα – η κορυφαία πιστωτική και εμπορική τράπεζα για τη ρωσική γεωργία – με το σύστημα SWIFT, από το οποίο την απέκοψε το έκτο πακέτο κυρώσεων της Ευρωπαϊκής Ενωσης τον Ιούνιο του 2022.

Τούρκος τραπεζίτης είπε στο TASS ότι υπάρχει η πιθανότητα η ΕΕ να «εκδώσει γενική άδεια στη Ρωσική Αγροτική Τράπεζα» και ότι «έχει την ευκαιρία να χρησιμοποιήσει την JPMorgan για να πραγματοποιήσει συναλλαγές σε δολάρια ΗΠΑ» εφόσον οι εξαγωγείς που πληρώνονται ήταν μέρος της πρωτοβουλίας της Μαύρης Θάλασσας για τα σιτηρά.

«Ο κόσμος μπορεί να ξεμείνει από φαγητό»

Δεύτερον, από τις πρώτες συζητήσεις σχετικά με την πρωτοβουλία της Μαύρης Θάλασσας, η Ρωσία έθεσε στο τραπέζι τις δικές της εξαγωγές λιπάσματος αμμωνίας τόσο μέσω του λιμανιού της Οδησσού όσο και των προμηθειών που κρατούνται στη Λετονία και την Ολλανδία.

Κεντρικό μέρος της συζήτησης ήταν η επαναλειτουργία του αγωγού Τολιάτι – Οδησσού, του μεγαλύτερου αγωγού αμμωνίας στον κόσμο. Τον Ιούλιο του 2022, ο ΟΗΕ και η Ρωσία υπέγραψαν συμφωνία που θα διευκόλυνε την πώληση ρωσικής αμμωνίας στην παγκόσμια αγορά.

Ο Γκουτέρες πήγε στο Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών για να ανακοινώσει: «Κάνουμε ό,τι είναι δυνατόν για να… μετριάσουμε τη σοβαρή κρίση στην αγορά λιπασμάτων που ήδη επηρεάζει τη γεωργία στη Δυτική Αφρική και αλλού. Εάν το λίπασμα της αγοράς δεν σταθεροποιηθεί, το επόμενο έτος μπορεί να φέρει κρίση εφοδιασμού τροφίμων. Με απλά λόγια, ο κόσμος μπορεί να ξεμείνει από φαγητό».

Στις 8 Ιουνίου 2023, οι ουκρανικές δυνάμεις ανατίναξαν ένα τμήμα του αγωγού Τολιάτι – Οδησσού στο Χάρκοβο, αυξάνοντας την ένταση για αυτή τη διαμάχη. Εκτός από τα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας, η Ρωσία δεν έχει άλλο ασφαλή τρόπο να εξάγει τα λιπάσματα με βάση την αμμωνία.

Περιορισμοί λόγω κυρώσεων

Τρίτον, ο γεωργικός τομέας της Ρωσίας αντιμετωπίζει προκλήσεις από την έλλειψη ικανότητας εισαγωγής μηχανημάτων και ανταλλακτικών και τα ρωσικά πλοία δεν μπορούν να αγοράσουν ασφάλιση ή να εισέλθουν σε πολλά ξένα λιμάνια.

Δισεκατομμύρια άνθρωποι πεινούν εξαιτίας της χρηματοοικονομικής κερδοσκοπίας (φωτογραφία UNICEF/Dean)

Παρά τους «διαχωρισμούς» των δυτικών κυρώσεων για τη γεωργία, αυτές που επιβλήθηκαν σε επιχειρήσεις και ιδιώτες έχουν αποδυναμώσει τον ρωσικό αγροτικό τομέα. Για να τις αντιμετωπίσει, η Ρωσία έθεσε περιορισμούς στις εξαγωγές λιπασμάτων και αγροτικών προϊόντων.

Αυτοί περιελάμβαναν την απαγόρευση εξαγωγής ορισμένων αγαθών (όπως προσωρινές απαγορεύσεις εξαγωγών σιταριού στην Ευρασιατική Οικονομική Ενωση), την αύξηση των απαιτήσεων αδειοδότησης (συμπεριλαμβανομένων των σύνθετων λιπασμάτων, απαιτήσεις που ίσχυαν πριν τον πόλεμο) και την αύξηση των εξαγωγικών φόρων.

Οι συγκεκριμένες ρωσικές κινήσεις συνοδεύονται από στρατηγικές άμεσες πωλήσεις σε χώρες όπως η Ινδία που θα επανεξάγουν σε άλλες χώρες.

Στα τέλη Ιουλίου, η Αγία Πετρούπολη θα φιλοξενήσει το Δεύτερο Οικονομικό και Ανθρωπιστικό Φόρουμ Ρωσίας – Αφρικής, στο οποίο αυτά τα θέματα θα βρεθούν σίγουρα στο επίκεντρο.

Πριν τη σύνοδο κορυφής, ο πρόεδρος Πούτιν τηλεφώνησε στον πρόεδρο της Νότιας Αφρικής, Σίριλ Ραμαφόζα, για να τον ενημερώσει για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ρωσία στην εξαγωγή τροφίμων και λιπασμάτων της στην αφρικανική ήπειρο.

Δισεκατομμύρια άλλοι που πεινούν…

«Ο κύριος στόχος της συμφωνίας», είπε, σχετικά με την πρωτοβουλία της Μαύρης Θάλασσας για τα σιτηρά, «η προμήθειά τους σε χώρες που τα έχουν ανάγκη, συμπεριλαμβανομένων εκείνων της αφρικανικής ηπείρου, δεν έχει εφαρμοστεί».

Είναι πιθανό η συμφωνία να τεθεί πάλι σε ισχύ μέσα στον μήνα. Οι προηγούμενες αναστολές δεν διήρκησαν περισσότερο από μερικές εβδομάδες. Αλλά αυτή τη φορά, δεν είναι σαφές εάν η Δύση θα συνδράμει στη δυνατότητα της Ρωσίας να εξάγει τα δικά της αγροτικά προϊόντα.

Σίγουρα, η αναστολή θα επηρεάσει εκατομμύρια ανθρώπους σ’ όλο τον κόσμο που αγωνίζονται με την ενδημική πείνα. Δισεκατομμύρια άλλοι που πεινούν εξαιτίας της χρηματοοικονομικής κερδοσκοπίας στις αγορές τροφίμων δεν επηρεάζονται άμεσα από αυτές τις εξελίξεις.