Πάνω από 1 δισ. δολάρια εξαγωγών της ΕΕ που έχουν τεθεί στο στόχαστρο κυρώσεων εξαφανίστηκαν κατά τη διαμετακόμιση προς τους οικονομικούς εταίρους της Ρωσίας, μια ροή εμπορίου «φάντασμα» που δυτικοί αξιωματούχοι πιστεύουν ότι συνέβαλε στη διατήρηση της πολεμικής οικονομίας του Βλαντίμιρ Πούτιν.
Δημοσιευμένα στοιχεία που αναλύθηκαν από τους Financial Times δείχνουν ότι μόνο το ήμισυ περίπου ενός δείγματος ελεγχόμενων ειδών “διπλής χρήσης” αξίας 2 δισ. δολαρίων που στάλθηκαν από την ΕΕ έφθασαν πράγματι στους δηλωμένους προορισμούς τους στο Καζακστάν, το Κιργιστάν και την Αρμενία.
Τα εν λόγω αγαθά, τα οποία η ΕΕ θεωρεί ότι ενδέχεται να χρησιμοποιηθούν για στρατιωτικές ή μυστικές υπηρεσίες και υπόκεινται σε ελέγχους εξαγωγών, μπορεί να εισήλθαν στη Ρωσία απευθείας από την ΕΕ.
Ένα δυσανάλογο ποσοστό των εξαγωγών «φάντασμα», οι οποίες δεν έφτασαν ποτέ στον επίσημο προορισμό τους, έφυγαν από την ΕΕ από χώρες της Βαλτικής που συνορεύουν με τη Ρωσία και τη Λευκορωσία.
Τα είδη απεστάλησαν το 2022 μετά την πλήρους κλίμακας εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, όταν το εμπόριο της ΕΕ με το Καζακστάν, το Κιργιστάν και την Αρμενία – τρία πρώην σοβιετικά κράτη που βρίσκονται τώρα σε οικονομική ένωση με τη Ρωσία – εκτινάχθηκε σε πρωτοφανή επίπεδα.
Η αναντιστοιχία στα αρχεία υποδηλώνει ότι η Ρωσία έχει παρακάμψει τις σαρωτικές κυρώσεις με μεσάζοντες, πράκτορες ή προμηθευτές που βάζουν ψεύτικους προορισμούς στις τελωνειακές δηλώσεις της ΕΕ. Η τεχνική αυτή βοήθησε τη Μόσχα να διατηρήσει την πρόσβαση σε ζωτικής σημασίας ευρωπαϊκά προϊόντα, όπως εξαρτήματα αεροσκαφών, οπτικός εξοπλισμός και αεριοστρόβιλοι.
“Πού αλλού θα μπορούσε να πάει;” αναρωτήθηκε ο Erki Kodar, υπουργός αρμόδιος για τις κυρώσεις της Εσθονίας. “Γιατί αυτές οι χώρες να χρειάζονται ξαφνικά αυτά τα αγαθά αυτή τη στιγμή; Ποιος χρειάζεται αυτά τα αγαθά περισσότερο στην περιοχή; Είναι προφανώς η Ρωσία”. 
Για ορισμένες συγκεκριμένες κατηγορίες αγαθών – όπως αεριοστρόβιλοι, σίδερα συγκόλλησης και εξοπλισμός ραδιοφωνικής μετάδοσης – σχεδόν κανένα από τα είδη που εστάλησαν από την ΕΕ δεν φαίνεται να έχει φθάσει στους υποτιθέμενους προορισμούς του, σύμφωνα με τα στοιχεία εισαγωγών.
Αυτό το απολεσθέν εμπόριο υπογραμμίζει την πολυπλοκότητα των προσπαθειών να αποκλειστεί η πρόσβαση της Ρωσίας σε σημαντικά αγαθά, ακόμη και όταν τα είδη υπόκεινται σε συντονισμένους περιορισμούς από τα κράτη της G7.
“Κάποιες αποκλίσεις στις στατιστικές του του παγκόσμιου εμπορίου δεν είναι ασυνήθιστες, αλλά αυτό ξεπερνά τα τυπικά σας μικρολάθη”, δήλωσε η Ελίνα Ριμπάκοβα, ανώτερη συνεργάτης στο Ινστιτούτο Peterson για τα Διεθνή Οικονομικά.
“Χρειάστηκε σχεδόν μια δεκαετία και πολλά πρόστιμα πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων για να αρχίσει ο χρηματοπιστωτικός τομέας να δίνει προσοχή στις κυρώσεις. Γιατί οι εταιρείες να είναι διαφορετικές με τους ελέγχους των εξαγωγών;”.
Αυστηροποίηση
Οι δυτικές προσπάθειες για την αυστηροποίηση των κυρώσεων έχουν επικεντρωθεί σε μεγάλο βαθμό στα «παραθυράκια» γύρω από την επανεξαγωγή, όπου τα αγαθά φτάνουν στη Ρωσία μέσω μιας τρίτης χώρας. Η ανάλυση των FT υποστηρίζει ότι το εμπόριο «φάντασμα», όπου αντικείμενα χάνονται κατά τη μεταφορά και δεν φτάνουν ποτέ στον προορισμό τους, έχει ενδεχομένως αποτελέσει ένα μεγάλο οικονομικό δεκανίκι για τη Ρωσία. 
Τον Φεβρουάριο, η ΕΕ απαγόρευσε τη διαμετακόμιση αγαθών διπλής χρήσης μέσω της Ρωσίας, πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορούν να εισέλθουν στη Ρωσία απευθείας από την ΕΕ, ακόμη και αν τελικά προορίζονται για άλλη χώρα. Ωστόσο, αξιωματούχοι στα κράτη της Βαλτικής φοβούνται ότι η απαγόρευση παραμένει ανεπαρκής για να ανακόψει τη ροή και προσπαθούν να σταματήσουν το λαθρεμπόριο σε εθνικό επίπεδο.
Τι μέτρα εξετάζει η Λιθουανία
Η Λιθουανία έχει πιέσει για αυστηρότερους περιορισμούς σε ένα ευρύτερο φάσμα αγαθών διπλής χρήσης και ευαίσθητων προϊόντων, ιδίως προηγμένης τεχνολογίας και εξαρτημάτων αεροσκαφών, και θέλει να σταματήσει την αποστολή απαγορευμένων αγαθών στη σύμμαχο της Ρωσίας Λευκορωσία. Οι υπουργοί άρχισαν επίσης να εξετάζουν εθνικά μέτρα για να σταματήσουν την έξοδο ορισμένων ειδών από τη Λιθουανία.
Ο Gabrielius Landsbergis, υπουργός Εξωτερικών της Λιθουανίας, δήλωσε ότι η ΕΕ θα χρειαστεί μεγάλη “πολιτική βούληση” για να υιοθετήσει τα μέτρα που απαιτούνται για την επιβολή του καθεστώτος κυρώσεων κατά των χωρών ή εταιρειών που δεν συμμορφώνονται. “Είμαστε έτοιμοι να λάβουμε μέτρα εθνικής εμβέλειας για να διασφαλίσουμε ότι οι ευαίσθητες τεχνολογίες δεν θα εμφανιστούν στο πεδίο της μάχης”, δήλωσε.
Η οπτική της Εσθονίας
Οι Εσθονοί έχουν επίσης υποστηρίξει την πλήρη απαγόρευση της διαμετακόμισης για αντικείμενα που εξέρχονται από την ΕΕ, η οποία θα καλύπτει όχι μόνο τα αγαθά διπλής χρήσης, αλλά και άλλες κατηγορίες αγαθών που υπόκεινται σε κυρώσεις και περιορισμούς. “Το ερώτημα είναι αν είναι καλύτερο να υπάρξει πλήρης απαγόρευση της διαμετακόμισης – με ανθρωπιστικές εξαιρέσεις. Είναι ευκολότερο να εφαρμοστεί μια πλήρης απαγόρευση από έναν κατάλογο ανοικτού τύπου που διαρκώς μεγαλώνει”, πρόσθεσε ο Kodar.
Το πραγματικό ποσό για την πιθανή ροή εισαγωγών «φάντασμα» της Ρωσίας είναι σημαντικά υψηλότερο, δεδομένου ότι το 1 δισ. δολάρια αφορά μόνο ένα δείγμα απαγορευμένων αγαθών που οι FT μπόρεσαν να αντιστοιχίσουν με στοιχεία διεθνών εμπορικών ροών.
Λαμβάνοντας υπόψη όλο το εμπόριο της ΕΕ κατά το έτος μετά την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία, το χάσμα μεταξύ των στατιστικών στοιχείων της ΕΕ και του Καζακστάν υποδηλώνει ότι 2,9 δισ. δολάρια εμπορικών συναλλαγών έχουν χαθεί μεταξύ των δύο χωρών.
Το 2021, το τελευταίο έτος πριν από την πλήρους κλίμακας εισβολή στην Ουκρανία, ο αντίστοιχος αριθμός ήταν 450 εκατ. δολάρια. Η ανάλυση των FT επιβεβαιώνει επίσης ότι τα είδη που υπόκεινται σε περιορισμούς είναι πολύ πιο πιθανό να έχουν γίνει εξαγωγές «φάντασμα».
Ο Heli Simola, υψηλόβαθμος οικονομολόγος στο Ινστιτούτο Αναδυόμενων Οικονομιών της Τράπεζας της Φινλανδίας, δήλωσε: “Αυτά τα δεδομένα [που αντιστοιχούν σε αρχεία εξαγωγών και εισαγωγών] δεν είναι ποτέ πανομοιότυπα, αλλά οι αποκλίσεις και η ξαφνική αύξηση δείχνουν ότι κάτι υπάρχει. Υπάρχουν πραγματικές εξαγωγές προς το Καζακστάν. Αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις είναι σαφές ότι πρόκειται για παράκαμψη κυρώσεων”.
Παράκαμψη μέσω Καζακστάν
Κανένα από τα δεδομένα δεν είναι πλήρες. Η Κιργιζία έχει δημοσιεύσει εμπορικά στοιχεία μόνο μέχρι τον Οκτώβριο του 2022. Το μεγαλύτερο μέρος των δεδομένων από άλλες χώρες αφορά μόνο τον Δεκέμβριο. Τα στοιχεία που αναφέρουν οι FT δεν περιλαμβάνουν τη χωριστή, μεγάλη ροή αγαθών που φαίνεται να φθάνουν στο Καζακστάν και στη συνέχεια επανεξάγονται στη Ρωσία.
Το κύμα των ελεγχόμενων εξαγωγών αγαθών από την ΕΕ με προορισμό το Καζακστάν είναι πλέον αρκετό για να καλύψει περίπου το 40% της μείωσης των εξαγωγών προς τη Ρωσία και τη Λευκορωσία μετά την επιβολή κυρώσεων στην αρχή του πολέμου.
Τα στοιχεία υποδηλώνουν πιθανά μακροπρόθεσμα προβλήματα με την κατάχρηση των κανόνων διακίνησης. Η Ρωσία υπόκειται σε κυρώσεις από τότε που κατέλαβε για πρώτη φορά ουκρανικό έδαφος το 2014, δημιουργώντας κίνητρο για τη χώρα να χρησιμοποιεί την εξαίρεση της διαμετακόμισης για να παρακάμπτει τους κανόνες.
Οι διαφορές πριν και μετά τον πόλεμο
Κατά τους 13 μήνες που προηγήθηκαν του πολέμου, η Λιθουανία ανέφερε ότι έστειλε στο Καζακστάν αγαθά διπλής χρήσης αξίας 28 εκατ. δολαρίων, ενώ οι Καζάκοι ανέφεραν ότι έλαβαν μόνο 9 εκατ. δολάρια.
Η πλήρους κλίμακας εισβολή του 2022 αύξησε σημαντικά το μέγεθος των ροών – και το χάσμα εισαγωγών. Στους 13 μήνες μετά την έναρξη του πολέμου, τα στοιχεία της Λιθουανίας δείχνουν ότι έστειλε 84 εκατ. δολάρια τέτοιων αγαθών στο Καζακστάν, το οποίο ανέφερε ότι έλαβε μόλις 11 εκατ. δολάρια, πράγμα που σημαίνει ότι οι δηλωμένες εξαγωγές προς τη χώρα αυξήθηκαν κατά 56 εκατ. δολάρια κατά την περίοδο αυτή, αλλά οι δηλωμένες εισαγωγές αυξήθηκαν μόλις κατά 2 εκατ. δολάρια.
Η κυβέρνηση του Καζακστάν έλαβε πρόσφατα μέτρα κατά της επανεξαγωγής αγαθών προς τη Ρωσία. “Για λόγους αρχής, ως κυβέρνηση δεν έχουμε ενταχθεί στις κυρώσεις, ωστόσο κάνουμε ό,τι μπορούμε για να προστατεύσουμε την οικονομία μας από [τις] απροσδόκητες επιπτώσεις τους”, δήλωσε ανώτερος αξιωματούχος του Καζακστάν. “Αυτό σημαίνει ότι λαμβάνουμε μέτρα για να αποτρέψουμε τη χρήση του εδάφους μας για την καταστρατήγηση αυτών των κυρώσεων. Και διατηρούμε τακτικό και ειλικρινή διάλογο με τους εταίρους μας σχετικά με αυτό”.