Πώς γεννιέται άραγε μια ιδέα; Γιατί κάποιοι άνθρωποι εφευρίσκουν καινοτομίες/πατέντες, αγωνίζονται επί μακρόν να υλοποιήσουν ένα όραμα και κάποιοι άλλοι δεν μπορούν καν να τολμήσουν στην αγορά;
Του Ηλία Καραβόλια
Ποιά ορμέμφυτα είναι αυτά που διαφέρουν από άτομο σε άτομο ώστε να δομούνται ξεχωριστές προσωπικότητες και κάποιοι να ξεκινούν επιχειρήσεις καινοτόμες ή να δημιουργούν ολόκληρες οικονομικές αυτοκρατορίες ενώ οι περισσότεροι παραμένουν καθηλωμένοι στην ρουτίνα της μισθωτής εργασίας και στην ασφάλεια της εξάρτησης στον επαγγελματικό τους στίβο;
Αυτά και άλλα ερωτήματα απασχολούν την σύγχρονη συμπεριφορική ανάλυση στο ψυχαναλυτικό επίπεδο της επιχειρηματικότητας.
Και αυτό γιατί είναι σχεδόν δεδομένο πλέον ότι η ροπή για ανάληψη επιχειρηματικού ρίσκου σχετίζεται σύμφωνα με εκτενείς μελέτες σε ένστικτα, τραύματα, απωθήσεις και ενορμήσεις του κάθε διαφορετικού υποκειμένου (βλέπε πχ. Neuroeconomics and the Firm, επιμέλεια Stanton, Day, Welpe, εκδόσεις Elgar, 2010).
Ο κλάδος της νευροοικονομικής εξετάζει από καιρό επιμελώς τον ρόλο ακόμη και των αρχέγονων τάσεων στην ευρηματικότητα, στην εφευρετικότητα αλλά και στην ίδια την επιχειρηματικότητα.
Να επισημάνουμε εδώ ότι το ασυνείδητο μάλλον καταλήγουμε να θεωρούμε ότι λειτουργεί περισσότερο ως κοινωνικό εργαστήριο( και λιγότερο ως θέατρο), ως ένα εργοστάσιο επιθυμητικών μηχανών που οι παραγωγικές του δυνάμεις ωθούν την πρωτογενή υποκειμενική επιθυμία να γίνεται μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα το ανορθολογικό στοιχείο( η διαφορετική ιδέα, το αδιανόητο, το out of the box thinking) κάθε ορθολογικότητας που καταστέλλεται διαρκώς (σημ.: όπως ορθώς μας ανέλυσαν οι Deleuze-Guattari στο μνημειώδες έργο τους Καπιταλισμός και Σχιζοφρένεια:
Ο Αντι-Οιδίπους, εκδ. Πλέθρον, 2014).Και επειδή η επιθυμία (όχι πάντα για πλουτισμό αλλά ενδεχομένως και για πολλούς άλλους λόγους που σχετίζονται με την απόλαυση και την ηδονή) είναι ο βασικός κινητήριος μοχλός για την επιχειρηματικότητα, σε αυτή την παραγωγική μηχανική του ανθρώπινου νου είναι μάλλον απίθανο να μην περιλαμβάνονται ενορμήσεις( ζωής, θανάτου, έρωτα, κ.α).
Μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για ανάληψη οικονομικής δράσης και ότι η ιστορική σχέση ιδέας-χρήματος-θανάτου υπήρξε ανέκαθεν μέρος της αναζήτησης του εαυτού αλλά και της θρησκευτικής/θεικής εκδοχής των κοσμοσυστημάτων και της ιδεολογίας.
Μεγάλοι συγγραφείς όπως ο Σαιξπηρ σε γνωστά έργα τους (πχ. Ο Έμπορος της Βενετίας) αναφέρονται με αριστοτεχνικό τρόπο στον κόσμο των ενορμήσεων, των συναισθημάτων αλλά και του κοινωνικού περιβάλλοντος, πίσω από την τάση κάποιων για πλουτισμό.
Στην σύγχρονη Συμπεριφορική Οικονομική και συγκεκριμένα στον κλάδο της Νευροοικονομικής εξετάζονται συμπεριφορές δρώντων υποκειμένων με βάση τον βαθμό έκθεσης τους στον σχεδιασμό και την ολοκλήρωση μιας επιχειρηματικής πρωτοβουλίας (βλ.Unfinished business: Subjectivity and supervision, B Green, Higher Education Research & Development, 2005 - Taylor & Francis).
Σε μια δε ενδιαφέρουσα μελέτη του 2014 Δανοί ερευνητές εντόπισαν ίχνη ψυχαναλυτικά που συνδέονται τόσο με την αποτυχία όσο και με τις απάτες στην επιχειρηματικότητα (The abject of entrepreneurship: failure, fiasco, fraud, Olaison, Sørensen ,Copenhagen Business School, Denmark) επισημαίνοντας περισσότερο τον ρόλο των ασυνείδητων μηχανισμών μάθησης και λιγότερο των ενστίκτων σε περιπτώσεις στρεβλής ή αποτυχημένης επιχειρηματικής κατάληξης.
Αν και υπάρχουν σημαντικότατες μελέτες σχετικά με την συμπεριφορική ανάλυση στον χώρο των επιχειρήσεων( πχ. From Entrepreneurship to Entreprenology,by Louis Jacques Filion, Journal of Enterprising Culture, June 1997) εν τούτοις είναι πολύ πρόσφατες οι ψυχοδυναμικές προσεγγίσεις που εξηγούν το φαινόμενο της αποκλίνουσας σκέψης και της καινοτόμου ιδέας στο επιχειρηματικό γίγνεσθαι.
Η προσωπική μας άποψη είναι-μετά απο επισκόπηση πλήθους αναλύσεων/μελετών που δεν έχουν δημοσιευτεί με τελική μορφή σε ακαδημαικές επιθεωρήσεις - ότι οι ασυνείδητες διεργασίες παίζουν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στις δημιουργικές εκλάμψεις μερικών υποκειμένων που σκέφτονται και υλοποιούν καινοτόμες ιδέες. Και ότι το ασυνείδητο εφοδιάζει τo άτομο -που έχει εσωτερικεύσει ευκαιρίες απο το περιβάλλον με βάση και το δημιουργικό του κίνητρο- με παραστάσεις και σημαινόμενα ικανά να τον ωθήσουν σε στρατηγικό σχεδιασμό και εικονοποίηση της ιδέας και των εναλλακτικών της μορφών.
Μένει φυσικά πολύ δρόμος ώστε να εισέλθουν δεδομένα στις πανεπιστημιακές έρευνες για την συσχέτιση μεταξύ ενορμήσεων, ασυνείδητου και απόφασης ίδρυσης μιας start up.
Εδώ πρέπει να μην ξεχνάμε πόσο άλλαξε μέσα στην οικονομική ιστορία ο ρόλος και η φύση της ανθρώπινης νόησης απο την υπερδικτύωση, την τεχνολογική υπεροχή, τις νέες υπερεξειδικευμένες δεξιότητες. Και αυτό γιατί μια ολόκληρη δυνητική πραγματικότητα κατοικεί εντός μας όταν περιηγούμαστε ή εργαζόμαστε στον κόσμο του διαδικτύου και με βάση το γεγονός ότι είναι ισχυρή η επίδραση των νευροερεθισμάτων στον ανθρώπινο ψυχισμό από την συνεχή υπερφόρτωση της σκέψης λόγω υπερσυνδεσιμότητας.
Ειδικά ο χώρος των start ups είναι άκρως ενδιαφέρουσα περίπτωση εκβολής του ασυνείδητου, ίσως και του συλλογικού, καθώς μια ολόκληρη κοινωνία σκέφτεται πλέον μέσα μας. Κάποια σύγχρονα ζητούμενα ζητούν απαντήσεις. Θα εστιαστώ σε ένα μάλλον ενδιαφέρον στοιχείο για μελλοντικό ερευνητικό έργο ακαδημαικών προτύπων.
Θεωρώ ότι στον κόσμο των οικονομικών δρώντων ατόμων, εντός και εκτός επιχειρήσεων αλλά κυρίως στο πεδίο της εφευρετικότητας, κυκλοφορεί σε αφθονία libido που παροχετεύεται από τα υποκείμενα με σταδιακές φάσεις σε αναζητήσεις ιδεών για πλουτισμό και επιτυχία/αναγνωρισιμότητα.
Ενδέχεται δε η αναζήτησή αυτής της δημιουργικής υπεραπόλαυσης, αποτέλεσμα σαφώς μιας κινητροδότησης εσωτερικής ή εξωτερικής, να συγχέεται με την πραγματική ανάγκη του ατόμου να εισέλθει και να συμμετέχει ενεργά στην αγορά. Είναι άξιο έρευνας να ξετυλιχθεί το νοητικό σπιράλ ευρηματικότητας και το πώς μετουσιώνεται σε μικρή ή μεγάλη επιχειρηματικότητα.
Και πώς λειτουργούν (συμπληρωματικά ή υποκατάστατα)τα ιδιαίτερα ένστικτα, οι ενορμήσεις αλλά και οι νευρώσεις/μανίες/ψυχώσεις που πιθανώς να παράγουν στο άτομο φαντασιακο υλικό ικανό να δομήσει έναν νοητικό ισολογισμό εσόδων/εξόδων και ένα νοερό blockchain κερδών/ζημιών (φαινόμενο mental accounting)
Οι περισσότερες start ups που δεν αναπτύσσονται τελικά με επιχτυχία ενδέχεται να ακολουθούν ένα μοτίβο συλλογικής σκέψης όπου στο επίπεδο της αρχικής ιδέας ο ιδρυτής ή οι ιδρυτές, ατομικά ή/και συλλογικά, απωθούν ασυνείδητα το πραγματικό κόστος υλοποίησης του σχεδίου τους.
Τότε είναι που εμφανίζεται αλλά δεν γίνεται αντιληπτή η χαώδης απόσταση μεταξύ σχεδίου και σχεδιασμού. Τα οικονομικά υποκείμενα από φορείς ιδεών μετατρέπονται μάλλον πρόωρα σε επιχειρηματίες και σε πολλές περιπτώσεις μάλλον ξεχνάνε σκόπιμα ότι επιχειρείν σημαίνει ξόδεμα κεφαλαίων και απόσπαση υπεραξίας από εργασία και τρίτων( σημ: δεν είναι απίθανο ειδικά στις αρχικές περιόδους έλλειψης εσόδων και ρευστότητας να εμφανίζεται μεταξύ ιδρυτών και υπαλλήλων η σχέση αφέντη/δούλου και να αντικατοπτρίζεται στρεβλά στην σχέση εργοδότη/εργαζόμενου με τίμημα την μειωμένη παραγωγικότητα)
Η όλη συλλογιστική περί ασυνειδήτου και επιχειρηματικότητας σχετίζεται φυσικά με τις ευρύτερες οικονομικές ανισότητες και τις δυνατότητες των ιδρυτών μιας start up(ή/και των απλών οραματιστών μιας ιδέας) να λύσουν το πρόβλημα της αρχικής και ενδιάμεσης χρηματοδότησης.
Αυτό είναι ζητούμενο επιστημονικών μελετών αν τελικά εκπηγάζει από την συνήθης ρηχή συλλογιστική της απόλαυσης που δημιουργεί η εύκολη γέννηση νοητικού κέρδους συγκριτικά με την αναγκαία ανάλυση κόστους/οφέλους.
Σε κάθε περίπτωση αξίζει να ερευνηθεί το βάθος και η ένταση των ασυνείδητων παραστάσεων που λαμβάνουν χώρα στο υποκείμενο πριν μορφοποιήσει την ιδέα του σε μια start up επιχειρηματική δράση.
Ίσως έτσι αντιληφθούμε στο μέλλον κρίσιμες παραμέτρους ικανές να συγκεκριμενοποιούν τις πιθανότητες υψηλής αντιληπτικής νοημοσύνης που απαιτούνται κατά τον στρατηγικό σχεδιασμό μιας ιδέας καθ΄ οδόν προς την αγορά.
Με μια τελευταία παρατήρηση: αυτή η ίδια η αγορά είναι ένα συλλογικό υποκείμενο με κωδικοποιημένες κοινωνικό-πολιτισμικές εγγραφές στο συλλογικό ασυνείδητο, με ενσωματωμένα μικροκίνητρα και μακροσυμπεριφορές, παράμετροι συσχετισμένες με το ατομικό ασυνείδητο και την βιωματική εμπειρία ενός υποκειμένου που τολμάει να ξεκινήσει μια επιχείρηση (βλέπε What kind of subject is the market?, Jones, Loaded Subjects, LW 2012, London).